Ιδεολογικό πλαίσιο
Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου θεωρούσε ότι ο αγώνας για την πολιτική μεταβολή στην Ελλάδα απαιτούσε τον σχηματισμό ενός κόμματος που θα στηριζόταν στις αγροτικές και τις εργατικές τάξεις, των οποίων τα συμφέροντα δεν εκπροσωπούνταν από τα τότε υφιστάμενα πολιτικά κόμματα• ένα κίνημα που θα στόχευε πρωτίστως στην εισαγωγή κοινωνικής νομοθεσίας, στην αγροτική μεταρρύθμιση για την αποκατάσταση των ακτημόνων, στην αναδιοργάνωση του κράτους και την καταπολέμηση του προσωπικού κομματισμού.
Ο Παπαναστασίου αγωνιζόταν υπέρ ενός εξελικτικού ή αναμορφωτικού σοσιαλισμού. Πίστευε, δηλαδή, ότι οι οικονομικοί και κοινωνικοί του στόχοι θα μπορούσαν να επιτευχθούν με βαθμιαίες μεταρρυθμίσεις και δημοκρατικά μέσα και όχι μέσω της ένοπλης επανάστασης. Αυτή η θέση τον διέκρινε από την ριζοσπαστική αριστερά (Κοντογιώργης 1987).
Κοινωνιολογική Εταιρεία
Ο Α. Παπαναστασίου ίδρυσε το 1908 την Κοινωνιολογική Εταιρεία, μαζί με τους Κ. Τριανταφυλλόπουλο, Θ. Πετιμεζά, Θ. Κουτούπη, Α. Δελμούζο, Π. Αραβαντινό και Α. Μυλωνά, με σκοπό την προαγωγή φιλοσοφικών, κοινωνιολογικών και οικονομικών μελετών και την εξασφάλιση ίσων συνθηκών για την ανάπτυξη της προσωπικότητας όλων των πολιτών.
Η Κοινωνιολογική Εταιρεία συνέβαλε στην έναρξη του αγροτικού και εργατικού κινήματος, στην προώθηση των αρχών της Επανάστασης του 1909 (βλ. υπόμνημα «Τί πρέπει να γίνη») και στην ψήφιση κοινωνικής νομοθεσίας, ενώ εξέδιδε το επιστημονικό περιοδικό «Επιθεώρησις των Κοινωνικών και Νομικών Επιστημών» (Αναστασιάδης 2008: 73-77, Αποστολοπούλου-Γεωργιάδη 1987).
Λαϊκόν Κόμμα, Δημοκρατική Ένωσις, Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα
Το 1910 ο Α. Παπαναστασίου, με συνεργάτες του από την Κοινωνιολογική Εταιρεία, ίδρυσε το Λαϊκόν Κόμμα, ευρύτερα γνωστό ως το Κόμμα των Κοινωνιολόγων, το οποίο συγχωνεύθηκε το 1915 με το Κόμμα των Φιλελευθέρων. Ανασυγκροτήθηκε το 1922 με οργάνωση σύγχρονου δημοκρατικού κόμματος αρχών με την επωνυμία Δημοκρατική Ένωσις και δημοσιογραφικό όργανο την εφημερίδα «Δημοκρατία».
Το 1926 προστέθηκε ο υπότιτλος Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα, ενώ το 1928 πήρε οριστικά τον τίτλο Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα (Αναστασίαδης 2008, Αποστολοπούλου-Γεωργιάδη 1987).
Θέσεις πολιτικής ευθύνης
Ο Α. Παπαναστασίου διετέλεσε δύο φορές πρωθυπουργός, το 1924 (12 Μαρτίου – 25 Ιουλίου) και για λίγες μόνο ημέρες το 1932 (26 Μαΐου – 5 Ιουνίου), υπουργός Συγκοινωνιών (1917-1920), υπουργός Γεωργίας (1926-1928) και υπουργός Εθνικής Οικονομίας (1933), ενώ επανειλημμένως εξελέγη βουλευτής (1910, 1915, 1923, 1926, 1928 1932, 1933, 1936) (Αναστασίαδης 2008, Αποστολοπούλου-Γεωργιάδη 1987).
